Treblinka plattegronden

Om een idee te geven van de afmeting, de indeling en de werkwijze van het vernietigingskamp, zijn door de jaren heen verschillende plattegronden samengesteld. Deze waren voornamelijk gebaseerd op het bewijsmateriaal dat afkomstig was van enkele overlevenden, maar ook op verklaringen van vervolgers. Hoewel deze plattegronden op hoofdzaken met elkaar overeenstemmen, zijn er verschillen in de vorm van het kamp en op andere detailpunten.

Wat het vernietigingskamp zo bijzonder maakt in vergelijking met een kamp als Auschwitz, is dat de nazi’s hebben geprobeerd de sporen van het kamp en wat daar gebeurd is, uit te wissen toen de Russen naderden. De afrastering werd weggehaald, de massagraven opgevuld, aarden wallen geëgaliseerd, het gebied waar de vernietiging zich had afgespeeld en de sorteerzone werden omgeploegd en ingezaaid met lupines, om de sporen in de aarde uit te vlakken. Ook de meeste bouwsels die na de opstand nog overeind stonden, werden gesloopt, of men veranderde hun bestemming om het hele gebied te laten lijken op een gewone boerderij.

Daardoor was er nog maar weinig over toen in 1945 de Poolse Onderzoekscommissie naar in Polen gepleegde oorlogsmisdaden, samen met enkele overlevenden, haar onderzoek begon. Het onderzoek resulteerde in een overzichtskaart (zie hierna) die tot op heden nog steeds redelijk de situatie van het toenmalige kamp blijkt weer te geven.
Afgezien van drie andere overlevenden, die elk een kaart produceerden die lijkt te zijn gebaseerd op deze overzichtskaart, maar waarop enkele karakteristieken van het kamp zijn ingetekend, gaan de meeste andere kaarten voorbij aan de onregelmatige vierhoek-vorm van het kamp. Daardoor hebben we een reeks kaarten die uitgaan van een meer rechthoekige vorm, waardoor de verhoudingen tussen de verschillende onderdelen in het kamp scheef worden getrokken. Sommige kaarten wijken op het eerste gezicht radikaal af van de overzichtskaart, terwijl andere slechts kleinere verschillen laten zien.

Deze verschillen zijn niet zozeer te wijten aan een gebrekkig geheugen van de getuigen, maar ontstaan meestal om de volgende redenen:

1. Volgens verklaringen van getuigen was het niet mogelijk van de ene sectie van het kamp in een andere binnen te kijken, omdat de meeste afscheidingen waren gecamoufleerd, waardoor kijkers het zicht werd ontnomen.
2. Daarbij was het kamp met opzet aangelegd op een klein heuveltje binnen een bebost gebied (met het oog op camoufleren en misleiden), waardoor het onmogelijk was om van binnenuit te bepalen of het kamp vierkant, rechthoekig of in de vorm van een onregelmatige vierhoek was (dit laatste was het geval).
3. Het kamp maakte verschillende stadia door qua opzet en bouw, er werden zaken toegevoegd en de omheiningen soms verplaatst.
4. Behalve een paar van de gevangenen was iedereen gebonden aan zijn eigen sectie. Daardoor zijn sommige kaarten gedetailleerd op het ene deel maar onvolledig op andere delen van het kamp. Dit geldt vooral voor de executie-zone.
5. Luchtfoto’s van het kamp, gemaakt in 1943 - 44, die de locatie tonen na de sloop, kwamen pas beschikbaar rond 1990 toen men toegang kreeg tot de Oost-Duitse archieven.
6. Het belangrijkste was daarbij toch dat de nazi’s het kamp letterlijk van de kaart veegden. Hoewel zij opereerden volgens een “trail and error” methode, waarvan Treblinka het meest perfecte resultaat was, lag er naar alle waarschijnlijkheid geen "officiële" nazi blauwdruk voor Aktion Reinhard vernietigingskampen, in de bureaula van "architect" SS-Hauptsturmführer Richard Thomalla. Als dat wel zo is geweest, dan is die tekening ongetwijfeld vernietigd, samen met ander bewijsmateriaal. Maar het feit dat zowel de kampcommandant als zijn plaatsvervanger onder ede heeft bevestigd dat de plattegronden die zijn gebruikt in het proces tegen hen, deugdelijk waren, spreekt boekdelen

Er werd een nieuwe plattegrond getekend waarin rekening is gehouden met zowel het bewijs van het model, gebruikt door Wiernik, als dat van alle andere plattegronden van Treblinka, een topografische kaart van het gebied, en de luchtfoto’s. Mogelijk komen ooit nog andere kaarten van Treblinka boven water, maar deze zullen waarschijnlijk slechts op detailniveau gevolgen hebben voor onze wetenschap, en geen aanleiding zijn tot een geheel nieuwe kaart.

Hieronder zijn enkele plattegronden weergegeven waarvan onderdelen werden gebruikt bij de herziening van de overzichtskaart van Treblinka. Er zijn daarbij nog andere kaarten gebruikt, plus natuurlijk alle getuigeverklaringen.

Om een vergelijking tussen de diverse plattegronden mogelijk te maken, zijn de meeste zo gedraaid dat de spoorlijn aan de onderkant kwam te liggen. De noord-zuid as is doorgaans aangegeven door middel van een kompasnaald.